ประวัติและผลงาน ฉบับคุรุสภา

หากต้องการทำความรู้จักเจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี  จุดเริ่มต้นที่ดีที่สุดน่าจะเป็น “ประวัติครู” จัดพิมพ์โดยคุรุสภา ที่เขียนขึ้นโดยขุนวิรุฬห์จรรยา ผู้ที่มีโอกาสได้รู้จักตัวตนของท่านในระหว่างการรับราชการ  “ประวัติครู”บทนี้ ได้แสดงให้เห็นอย่างชัดเจนถึงจิตใจที่มุ่งมั่นในการพัฒนาเยาวชนไทย และการเป็นผู้บังคับบัญชาผู้ประพฤติตนเป็นตัวอย่างที่ดี ดังตัวอย่างที่ขุนวิรุฬห์จรรยาได้หยิบยกมานำเสนอ เช่น

“งานริเริ่มของท่านลงได้ตั้งต้นทำแล้ว แม้แต่มีอุปสรรคใด ๆ มาขัดขวางท่านก็ไม่ยอมหยุด เพราะท่านได้คิดโดยรอบคอบแล้วว่า สิ่งที่ท่านได้ทำไปนั้นถูกต้องและทำได้ ท่านก็ได้อดทนทำต่อไปจนเป็นผลสำเร็จอย่างงดงาม เช่น ริเริ่มให้โรงเรียนต่าง ๆ ฝึกหัดเล่นฟุตบอลเพื่อให้เป็นส่วนหนึ่งของการพลศึกษา แล้วก็ให้เริ่มจัดการแข่งขันฟุตบอลระหว่างโรงเรียนขึ้น ให้มีโล่ห์เป็นรางวัลของกรมศึกษาธิการเป็นครั้งแรก เรื่องนี้ไม่ได้รับความสนับสนุนและร่วมมือ ไม่เห็นชอบในหมู่ผู้ปกครองของนักเรียน หาว่าการเล่นฟุตบอลมีแต่ผลร้าย นอกจากเสียเวลาเรียนแล้ว จะทำให้เด็กได้รับอันตรายบาดเจ็บแข้งขาหักจากการเล่นฟุตบอลอาจถึงตายก็ได้ แต่ท่านก็มิได้ละลด ไม่ยอมเลิกการแข่งขันฟุตบอลเพราะท่านคิดการณ์ไกลกว่านั้น ท่านเห็นว่าการบาดเจ็บอาจมีบ้างก็เป็นส่วนน้อยถ้าจะได้เล่นกันโดยระมัดระวัง การเจ็บป่วยถือว่าเป็น โดยบังเอิญ การเล่นฟุตบอลจะช่วยทางใจได้เป็นอย่างดี ทำให้มีน้ำใจเป็นนักกีฬา รู้จักอดทน อดกลั้น รู้จักแพ้รู้จักชนะ ไม่พยาบาท สู้กันซึ่งหน้า มีความสามัคคีในหมู่คณะ ไม่มีการแบ่งแยก หัดให้เล่นฟุตบอลไม่ใช่เล่นคน (Play the ball, not play the man) ท่านได้เชิญครูใหญ่มาประชุมชี้แจงถึงเรื่องนี้โดยตลอด และขอให้ครูใหญ่ได้ชี้แจงให้ผู้ปกครองนักเรียนทราบด้วย ในระยะเวลาต่อมา การแข่งขันฟุตบอลมีความเจริญขึ้นอย่างรวดเร็ว ในสมัยที่ท่านยังมีชีวิตอยู่ การแข่งขันฟุตบอลมิได้อยู่ในเฉพาะหมู่โรงเรียนเท่านั้น มีการแข่งขันชิงถ้วยน้อย ถ้วยใหญ่ มีชุดฟุตบอลของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว อย่างที่สามัญชนเรียกว่า “ทีมในหลวง” และยังมีชุดฟุตบอลชาติเรียกย่อว่า “ทีมชาติ” ท่านได้กล่าวในหมู่ครูที่มาประชุมในครั้งหลัง ๆ ว่า ท่านรู้สึกดีใจมากที่การฟันฝ่าอุปสรรคของท่านได้ผลสำเร็จทันตาเห็น”