จากงานเขียนเรื่อง “การสมาคม” ซึ่งเผยแพร่เมื่อปี พ.ศ. 2485 เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา) ได้แสดงทัศนะที่ก้าวหน้าและวิพากษ์วิจารณ์การกำหนดบทบาทสตรีไทยและวัฒนธรรมไทยในยุคนั้นอย่างน่าสนใจ ดังนี้
ทัศนะต่อบทบาทหญิงชาย
เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรีสนับสนุนแนวคิดความเสมอภาคระหว่างเพศอย่างชัดเจน ท่านมองว่าธรรมเนียมเดิมที่จำกัดบทบาทของผู้หญิงให้อยู่แต่ในเรือน เป็นอุปสรรคต่อการพัฒนาสังคมและทำให้การสมาคมในสังคมไทยไม่สมบูรณ์
- การวิจารณ์ธรรมเนียมเดิม: ท่านวิจารณ์วัฒนธรรมโบราณที่ผู้ชายเป็นใหญ่และมองผู้หญิงเป็นเพียงสมบัติหรือเพศที่อ่อนแอที่ต้องได้รับการคุ้มครอง การกักขังผู้หญิงไว้ในบ้าน การห้ามไม่ให้เรียนหนังสือ หรือการมีภรรยาหลายคน ซึ่งถึงเวลาที่ต้องเปลี่ยนแปลง
- สนับสนุนความเท่าเทียม: ท่านชี้ให้เห็นถึงการเปลี่ยนแปลงในสังคมตะวันตกที่ผู้หญิงมีสิทธิเสรีภาพเท่าเทียมผู้ชาย สามารถเรียนหนังสือ ทำงาน และเข้าสังคมได้อย่างอิสระ ท่านมองว่านี่คือแนวทางที่ถูกต้องและเป็นประโยชน์ เ
- บทบาทใหม่ของหญิงและชาย: ท่านเสนอว่าหญิงและชายควรเป็น “มิตร” กัน มีความเสมอภาคต่อกัน สามารถไปไหนมาไหนด้วยกัน เข้าสังคมร่วมกัน และเป็นเจ้าของบ้านที่ต้อนรับแขกด้วยกัน การให้เกียรติซึ่งกันและกันจะทำให้สังคมมีความงดงามและเจริญก้าวหน้า
- การเลือกคู่ครอง: ท่านสนับสนุนให้หนุ่มสาวมีสิทธิ์เลือกคู่ครองด้วยตนเอง แทนที่จะให้พ่อแม่เป็นผู้จัดหาให้ดังเช่นในอดีต เพราะเชื่อว่าการเลือกคู่ที่เหมาะสมกับอัธยาศัยของตนเองจะนำไปสู่ชีวิตคู่ที่ยั่งยืน
ทัศนะต่อวัฒนธรรม
เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรีมีมุมมองต่อวัฒนธรรมว่าไม่ใช่สิ่งที่หยุดนิ่ง แต่สามารถปรับเปลี่ยนให้เข้ากับยุคสมัยได้ท่านเปรียบเทียบวัฒนธรรมไทยกับตะวันตกเพื่อให้เห็นข้อดีข้อเสียและเสนอแนวทางการปรับปรุงวัฒนธรรมไทยให้ก้าวหน้า
- วัฒนธรรมคือความเปลี่ยนแปลง: ท่านมองว่าวัฒนธรรมสามารถเปลี่ยนแปลงได้ตามยุคสมัย และการรับเอาวัฒนธรรมตะวันตกบางอย่างเข้ามาปรับใช้ไม่ใช่เรื่องเสียหาย แต่ต้องรู้จักเลือกรับให้เหมาะสมท่านเรียกปรากฏการณ์นี้ว่า “โลกหมุนไป เราก็หันเหียนเปลี่ยนไปตามโลก”
- การวิพากษ์วัฒนธรรม “ทึมทึก”: ท่านใช้คำว่า “ทึมทึก” เพื่ออธิบายถึงวัฒนธรรมเก่าที่ล้าสมัยและเป็นอุปสรรคต่อความเจริญ โดยเฉพาะธรรมเนียมที่แยกหญิงชายออกจากกันในงานสังคมต่างๆ ซึ่งท่านเห็นว่าควรมีการเปลี่ยนแปลงเพื่อให้เกิดการสมาคมที่สมบูรณ์
- การผสมผสานวัฒนธรรมเก่าและใหม่: แม้ท่านจะสนับสนุนแนวคิดสมัยใหม่ แต่ก็ยังเห็นคุณค่าของประเพณีไทยบางอย่างท่านไม่ได้ปฏิเสธรากเหง้าของตนเอง แต่เสนอให้มีการผสมผสานแนวคิดที่ทันสมัยเข้ากับประเพณีดั้งเดิม เพื่อให้วัฒนธรรมไทยพัฒนาไปในทางที่ดีขึ้น
โดยสรุป เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรีเป็นนักคิดที่ล้ำสมัยในยุคของท่าน ท่านสนับสนุนความเท่าเทียมทางเพศอย่างจริงจัง และมองว่าวัฒนธรรมเป็นสิ่งที่ต้องมีการปรับตัวและเปลี่ยนแปลงเพื่อให้สอดคล้องกับความก้าวหน้าของสังคมโลกทัศนะของท่านในเรื่อง “การสมาคม” สะท้อนให้เห็นถึงความปรารถนาที่จะเห็นสังคมไทยพัฒนาไปสู่ความทันสมัยและเสมอภาคอย่างแท้จริง